در دنیای پرشتاب امروز، تصمیم‌گیری‌های پیچیده به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی شخصی و حرفه‌ای ما تبدیل شده است. از انتخاب بهترین دانشگاه تا انتخاب سرمایه‌گذاری مناسب، تصمیم‌گیری‌های ما بر اساس عوامل متعددی شکل می‌گیرد. در این میان، روشهای تصمیمگیری چندمعیاره به عنوان ابزاری قدرتمند برای ارزیابی گزینه‌های مختلف و انتخاب بهترین گزینه مورد توجه قرار گرفته‌اند. یکی از این روش‌ها، روش TODIM است که با تلفیق تئوری چشمانداز و منطق چندمعیاره، رویکردی نوین برای تصمیمگیری ارائه میدهد.
روش TODIM، که مخفف عبارت “تصمیمگیری چندمعیاره و تعاملی” است، ابزاری کارآمد برای رتبه‌بندی و انتخاب گزینهها در شرایطی است که چندین معیار متضاد با هم در تعامل هستند. این روش به تصمیم‌گیرندگان کمک میکند تا با در نظر گرفتن ریسکپذیری و اهمیت نسبی هر معیار، بهترین گزینه را انتخاب کنند. TODIM با استفاده از یک ماتریس تصمیمگیری، فاصله بین گزینهها را محاسبه کرده و سپس با توجه به وزن معیارها، درجه غلبه هر گزینه بر گزینه‌های دیگر را تعیین میکند. در نهایت، گزینهها بر اساس درجه غلبه رتبه‌بندی میشوند.
مزیت اصلی روش TODIM، انعطاف‌پذیری آن است. این روش میتواند برای مسائل با تعداد معیارهای مختلف و انواع دادهها به کار برود. همچنین، TODIM به تصمیم‌گیرندگان اجازه میدهد تا میزان ریسکپذیری خود را در تصمیمگیری مشخص کنند. از سوی دیگر، سادگی در اجرا و قابلیت درک آسان، TODIM را به یکی از محبوب‌ترین روشهای تصمیمگیری چندمعیاره تبدیل کرده است. در ادامه این مقاله، به بررسی دقیق‌تر اجزای روش TODIM و کاربردهای آن خواهیم پرداخت.
آنچه می خوانید
روش TODIM چیست؟
روش TODIM یک روش تصمیمگیری چندمعیاره است که بر اساس تئوری چشمانداز توسعه یافته است. این روش به تصمیم‌گیرندگان کمک میکند تا گزینه‌های مختلف را بر اساس چندین معیار ارزیابی و رتبه‌بندی کنند. TODIM با در نظر گرفتن ریسکپذیری تصمیمگیرنده و اهمیت نسبی هر معیار، رویکردی واقع‌بینانه‌تر نسبت به سایر روشهای تصمیمگیری ارائه میدهد.
این روش در سال 1992 توسط گومز و لیما ارائه گردید. در روش TODIM، تصمیمگیرنده ابتدا باید گزینه‌های مختلف و معیارهای ارزیابی را شناسایی کند. سپس به هر یک از معیارها وزنی نسبت داده می‌شود که نشان‌دهنده اهمیت آن معیار در تصمیمگیری است. در مرحله بعد، ماتریسی تشکیل می‌شود که در آن ارزش هر گزینه برای هر معیار مشخص می‌شود. با استفاده از این ماتریس، فاصله بین گزینهها برای هر معیار محاسبه می‌شود. سپس، مقدار کل اختلاف بین هر دو گزینه محاسبه شده و درجه غلبه هر گزینه بر گزینه‌های دیگر تعیین می‌شود. در نهایت، گزینهها بر اساس درجه غلبه رتبه‌بندی میشوند.
یکی از ویژگی‌های مهم روش TODIM، در نظر گرفتن ریسکپذیری تصمیمگیرنده است. در این روش، تصمیمگیرنده میتواند میزان ریسکپذیری خود را مشخص کند که این امر باعث می‌شود تا نتایج تصمیمگیری به واقعیت نزدیک‌تر باشد. همچنین، TODIM به تصمیم‌گیرندگان اجازه میدهد تا عدم قطعیت موجود در مسئله را مدلسازی کنند.
مزایای روش TODIM
روش TODIM مزایای متعددی دارد که آن را به یک ابزار قدرتمند برای تصمیمگیری تبدیل کرده است. برخی از مهم‌ترین مزایای TODIM عبارتند از:
- در نظر گرفتن ریسکپذیری تصمیمگیرنده: TODIM به تصمیم‌گیرندگان اجازه میدهد تا میزان ریسکپذیری خود را در تصمیمگیری مشخص کنند.
- سادگی در اجرا: این روش نسبت به سایر روشهای تصمیمگیری چندمعیاره پیچیدگی کمتری دارد.
- قابلیت انعطاف: TODIM میتواند برای مسائل با تعداد معیارهای مختلف و انواع دادهها به کار برود.
- توانایی در مدیریت عدم قطعیت: TODIM میتواند عدم قطعیت موجود در مسئله را مدلسازی کند.
محدودیت‌های روش TODIM
با وجود مزایای فراوان، روش TODIM نیز دارای برخی محدودیت‌ها است. از جمله این محدودیت‌ها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- نیاز به تعیین وزن معیارها: تعیین وزن معیارها میتواند یک کار دشوار باشد و بر نتایج تصمیمگیری تأثیرگذار باشد.
- حساسیت به تغییرات در وزن معیارها: تغییرات کوچک در وزن معیارها میتواند باعث تغییرات قابل توجهی در رتبه‌بندی گزینهها شود.
کاربردهای روش TODIM
روش TODIM به عنوان یکی از روشهای پرکاربرد در تصمیمگیری چندمعیاره، در حوزه‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش با توجه به توانایی‌اش در مدیریت عدم قطعیت و ریسک، در موقعیت‌هایی که چندین معیار متضاد با هم در تعامل هستند، بسیار مفید واقع می‌شود.
حوزه‌های کاربردی روش TODIM
- انتخاب تامین‌کننده:
- ارزیابی چندین تامین‌کننده: در انتخاب تامین‌کننده، معیارهایی مانند قیمت، کیفیت، زمان تحویل، قابلیت اطمینان و … مد نظر قرار می‌گیرد. TODIM به سازمان‌ها کمک میکند تا با در نظر گرفتن تمام این معیارها، بهترین تامین‌کننده را انتخاب کنند.
- انتخاب پروژه سرمایه‌گذاری:
- ارزیابی طرح‌های سرمایه‌گذاری: در انتخاب پروژه‌های سرمایه‌گذاری، معیارهایی مانند بازده، ریسک، دوره بازگشت سرمایه و … اهمیت دارند. TODIM به سازمان‌ها کمک میکند تا با در نظر گرفتن تمام این معیارها، بهترین پروژه سرمایه‌گذاری را انتخاب کنند.
- ارزیابی ریسک:
- شناسایی و ارزیابی ریسک‌ها: در ارزیابی ریسک، معیارهایی مانند احتمال وقوع ریسک، شدت تأثیر ریسک و … مد نظر قرار می‌گیرد. TODIM به سازمان‌ها کمک میکند تا با در نظر گرفتن تمام این معیارها، ریسک‌های پروژه را شناسایی و ارزیابی کنند.
- انتخاب محل احداث کارخانه:
- ارزیابی مکان‌های مختلف: در انتخاب محل احداث کارخانه، معیارهایی مانند هزینه زمین، دسترسی به منابع، زیرساخت‌ها، نیروی کار و … مد نظر قرار می‌گیرد. TODIM به شرکت‌ها کمک میکند تا با در نظر گرفتن تمام این معیارها، بهترین مکان را برای احداث کارخانه انتخاب کنند.
- انتخاب تکنولوژی:
- مقایسه فناوری‌های مختلف: در انتخاب تکنولوژی، معیارهایی مانند هزینه، کارایی، قابلیت اطمینان، اثرات زیست محیطی و … مد نظر قرار می‌گیرد. TODIM به سازمان‌ها کمک میکند تا با در نظر گرفتن تمام این معیارها، بهترین تکنولوژی را انتخاب کنند.
- برنامه‌ریزی شهری:
- ارزیابی طرح‌های توسعه شهری: در برنامه‌ریزی شهری، معیارهایی مانند هزینه، اثرات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی، و … مد نظر قرار می‌گیرد. TODIM به مدیران شهری کمک میکند تا با در نظر گرفتن تمام این معیارها، بهترین طرح توسعه شهری را انتخاب کنند.
- مدیریت زنجیره تامین:
- انتخاب بهترین مسیر تامین: در مدیریت زنجیره تامین، معیارهایی مانند هزینه حمل‌ونقل، زمان تحویل، قابلیت اطمینان و … مد نظر قرار می‌گیرد. TODIM به شرکت‌ها کمک میکند تا با در نظر گرفتن تمام این معیارها، بهترین مسیر تامین را انتخاب کنند.
مزایای استفاده از TODIM در این حوزه‌ها
- در نظر گرفتن ریسک و عدم قطعیت: TODIM به خوبی قادر است عدم قطعیت و ریسک موجود در تصمیمگیری را مدلسازی کند.
- انعطاف‌پذیری بالا: این روش قابلیت استفاده در مسائل با تعداد معیارهای مختلف و انواع دادهها را دارد.
- سادگی در اجرا: TODIM نسبت به برخی روشهای دیگر، سادگی بیشتری در اجرا دارد.
- قابلیت درک بالا: منطق پشت روش TODIM به راحتی قابل درک است.
تفاوت روش TODIM با سایر روشهای تصمیم گیری
روش TODIM به عنوان یکی از روشهای تصمیمگیری چندمعیاره، ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که آن را از سایر روش‌ها متمایز میکند. برای درک بهتر این تفاوت‌ها، بهتر است به برخی از روشهای پرکاربرد دیگر مانند AHP، TOPSIS و ELECTRE اشاره کنیم و سپس به مقایسه آنها با TODIM بپردازیم.
روش AHP (Analytic Hierarchy Process)
AHP بر اساس مقایسه زوجی معیارها و گزینهها و ساختار سلسله مراتبی عمل میکند. در این روش، تصمیمگیرنده اهمیت نسبی معیارها را نسبت به هم تعیین میکند و سپس گزینهها را بر اساس این معیارها ارزیابی میکند.
- تفاوت با TODIM: TODIM برخلاف AHP، بیشتر بر روی تفاوتهای بین گزینهها و تأثیر این تفاوت‌ها بر تصمیمگیری تمرکز دارد. همچنین، TODIM به طور مستقیم ریسکپذیری تصمیمگیرنده را در نظر می‌گیرد.
روش TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution)
TOPSIS بر اساس تعیین فاصله هر گزینه تا راه‌حل ایده‌آل و راه‌حل ضد ایده‌آل عمل میکند. در این روش، گزینه‌هایی که به راه‌حل ایده‌آل نزدیک‌تر باشند و از راه‌حل ضد ایده‌آل دورتر باشند، ترجیح داده میشوند.
- تفاوت با TODIM: TODIM برخلاف TOPSIS، بیشتر بر روی مقایسه زوجی گزینهها و تأثیر تفاوتهای بین آنها بر تصمیمگیری تمرکز دارد. همچنین، TODIM به طور مستقیم ریسکپذیری تصمیمگیرنده را در نظر می‌گیرد.
روش ELECTRE (Elimination and Choice Expressing Reality)
ELECTRE بر اساس مفهوم غلبه و ضعیف‌تر بودن بین گزینهها عمل میکند. در این روش، گزینه‌هایی که بر گزینه‌های دیگر غلبه کنند، انتخاب میشوند.
- تفاوت با TODIM: TODIM برخلاف ELECTRE، از یک تابع ارزش برای محاسبه ارزش کلی هر گزینه استفاده میکند. همچنین، TODIM به طور مستقیم ریسکپذیری تصمیمگیرنده را در نظر می‌گیرد.
| ویژگی | AHP | TOPSIS | ELECTRE | TODIM |
|---|---|---|---|---|
| اساس روش | مقایسه زوجی و ساختار سلسله مراتبی | فاصله تا راه‌حل ایده‌آل و ضد ایده‌آل | غلبه و ضعیف‌تر بودن بین گزینهها | تفاوت بین گزینهها و ریسکپذیری |
| در نظر گرفتن ریسک | خیر | خیر | خیر | بله |
| پیچیدگی محاسبات | متوسط | متوسط | بالا | متوسط |
| انعطاف‌پذیری | بالا | متوسط | متوسط | بالا |
تئوری چشمانداز و نقش آن در روش TODIM
تئوری چشمانداز یک تئوری روان‌شناختی است که به بررسی تصمیمگیری در شرایط عدم قطعیت می‌پردازد. این تئوری نشان میدهد که افراد در تصمیمگیری تحت تأثیر عوامل روان‌شناختی مانند ریسکپذیری و از دست دادن قرار می‌گیرند. روش TODIM با استفاده از مفاهیم تئوری چشمانداز، رویکردی واقع‌بینانه‌تر برای مدلسازی تصمیمگیری ارائه میدهد.
چه زمانی باید از روش TODIM استفاده کرد؟
- مسائل با عدم قطعیت و ریسک بالا: زمانی که در تصمیمگیری با عوامل نامشخص و ریسک‌های مختلف روبرو هستیم، TODIM میتواند انتخاب مناسبی باشد.
- مسائل با معیارهای متضاد: زمانی که معیارهای مختلف با هم در تضاد هستند، TODIM میتواند به خوبی این تضادها را مدیریت کند.
- مسائل با تعداد گزینه‌های محدود: TODIM برای مسائل با تعداد گزینه‌های محدود مناسب‌تر است.
- زمانی که تصمیمگیرنده بخواهد ریسکپذیری خود را در نظر بگیرد: TODIM به تصمیمگیرنده اجازه میدهد تا میزان ریسکپذیری خود را مشخص کند.
مراحل اجرای روش TODIM
روش TODIM یک روش تصمیمگیری چندمعیاره است که برای رتبه‌بندی گزینه‌های مختلف بر اساس چندین معیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش با در نظر گرفتن ریسکپذیری تصمیمگیرنده و اهمیت نسبی هر معیار، رویکردی واقع‌بینانه‌تر نسبت به سایر روشهای تصمیمگیری ارائه میدهد.
در ادامه، مراحل اجرای روش TODIM به طور مفصل شرح داده می‌شود:
مرحله 1: تعیین گزینهها و معیارها
- شناسایی گزینهها: تمامی گزینه‌هایی که قصد مقایسه و انتخاب آنها را داریم، مشخص میشوند. مثلاً در انتخاب یک خودرو، گزینهها می‌توانند مدل‌های مختلف خودرو باشند.
- شناسایی معیارها: تمامی معیارهایی که برای ارزیابی گزینهها مهم هستند، شناسایی میشوند. مثلاً در انتخاب خودرو، معیارهایی مانند قیمت، مصرف سوخت، ایمنی، راحتی و … می‌توانند در نظر گرفته شوند.
مرحله 2: تعیین وزن معیارها
- اهمیت نسبی: به هر یک از معیارها وزنی نسبت داده می‌شود که نشان‌دهنده اهمیت نسبی آن معیار در تصمیمگیری است. این وزن‌ها معمولاً بین 0 تا 1 بوده و مجموع آنها برابر 1 است.
- روشهای تعیین وزن: برای تعیین وزن معیارها میتوان از روشهای مختلفی مانند روش AHP، روش آنتروپی و نظر خبرگان استفاده کرد.
مرحله 3: تشکیل ماتریس تصمیمگیری
- ارزیابی گزینهها: برای هر گزینه، مقدار آن معیار مشخص می‌شود. این مقادیر می‌توانند کمی یا کیفی باشند.
- نرمال‌سازی ماتریس: مقادیر ماتریس تصمیمگیری به مقیاسی واحد تبدیل میشوند تا مقایسه بین آنها امکان‌پذیر باشد.
مرحله 4: محاسبه فاصله بین گزینهها
- فاصله اقلیدسی: برای هر دو گزینه، فاصله اقلیدسی بین آنها محاسبه می‌شود. این فاصله نشان‌دهنده تفاوت بین دو گزینه از نظر تمام معیارها است.
مرحله 5: محاسبه وزن نسبی
- معادله زیر برای تعیین وزن نسبی استفاده می شود. جایی که w وزن مرجع را نشان می دهد و حداکثر مقدار وزن ویژگی ها به عنوان وزن مرجع تعیین می شود.
مرحله 6: محاسبه درجه غلبه
- درجه غلبه: برای هر گزینه، درجه غلبه آن بر سایر گزینهها محاسبه می‌شود. درجه غلبه نشان‌دهنده برتری یک گزینه نسبت به گزینه‌های دیگر است.
مرحله 7: محاسبه درجه تسلط و رتبه‌بندی گزینهها
- رتبه‌بندی نهایی: درجه تسلط کلی هر جایگزین با استفاده از معادله زیر تعیین می شود.
درجه برتری کلی گزینه ها به ترتیب نزولی برای رتبه بندی نهایی گزینه ها مرتب شده است.
مثال روش TODIM
یک موسسه آموزشی در نظر دارد سه دوره آموزشی نرم افزار (A1،A2 و A3) را ارزیابی کند. ویژگی هایی مانند تعداد برگزاری دوره (C1)، مدت دوره (C2)، سطح دانش معلم در دوره (C3)، کاربردی بودن محتوای دوره (C4) و میانگین امتیاز ارزیابی شرکت کنندگان (C5) تعیین شده است. در این رابطه شکل زیر ماتریس تصمیم و وزن صفات را نشان می دهد.
ضریب کاهش تلفات برابر با 1 است و هدف انتخاب بهترین دوره آموزشی نرم افزار می باشد.
1) ماتریس تصمیم نرمال شده: در ابتدا، مقادیر ماتریس تصمیم را نرمال می کنیم.
2) وزن نسبی: با در نظر گرفتن حداکثر وزن نسبی صفات، مقادیر سطح مرجع به صورت زیر به دست می آیند:
w1 =0.619, w2 = 0.381, w3 = 0.238, w4 =1, w5 =0.143
3) درجه برتری: در این مرحله، مقادیر شاخص ترجیحی گزینه ها به صورت زیر محاسبه می شود:
4) درجه تسلط کلی: درجه برتری کلی هر صفت به صورت زیر بدست می آید:
5) رتبه بندی نهایی صفات: در این مرحله وزن های مجموع هر صفت به ترتیب نزولی مرتب می شوند:
e1>e3>e2
آینده روش TODIM
روش TODIM به عنوان یک روش نوین و کارآمد برای تصمیمگیری، آینده روشنی دارد. با پیشرفت تکنولوژی و افزایش پیچیدگی مسائل تصمیمگیری، انتظار می‌رود که از روش TODIM به طور گسترده‌تری استفاده شود. همچنین، با توسعه نرمافزارهای تخصصی، اجرای روش TODIM ساده‌تر و سریع‌تر خواهد شد.
نحوه انتخاب مناسب‌ترین روش تصمیمگیری چند معیاره
انتخاب مناسب‌ترین روش تصمیمگیری چند معیاره به عوامل مختلفی مانند تعداد معیارها، نوع دادهها، اهمیت دقت نتایج و … بستگی دارد. در انتخاب روش مناسب، باید به نکات زیر توجه کرد:
- سادگی و سهولت استفاده: روشی که انتخاب می‌شود باید ساده و قابل فهم باشد.
- دقت نتایج: روش انتخاب شده باید نتایج دقیقی را ارائه دهد.
- قابلیت انعطاف‌پذیری: روش انتخاب شده باید قابلیت انطباق با مسائل مختلف را داشته باشد.
- در دسترس بودن نرم‌افزار: وجود نرم‌افزار مناسب برای اجرای روش انتخاب شده، بسیار مهم است.
نتیجه گیری
روش TODIM یک ابزار قدرتمند برای تصمیم‌گیری‌های پیچیده است. این روش با در نظر گرفتن ریسکپذیری تصمیمگیرنده و اهمیت نسبی هر معیار، رویکردی واقع‌بینانه‌تر نسبت به سایر روشهای تصمیمگیری ارائه میدهد. مزایای فراوان و سادگی در اجرا، TODIM را به یکی از محبوب‌ترین روشهای تصمیمگیری چندمعیاره تبدیل کرده است. با این حال، TODIM نیز مانند هر روش دیگری دارای محدودیت‌هایی است.
برای مشاوره در مورد انتخاب روش مناسب برای تصمیمگیری در یک مسئله خاص، می‌توانید با متخصصان در زمینه MCDM مشورت کنید.
سوالات متداول در مورد روش TODIM
روش TODIM چه تفاوتی با روش AHP دارد؟
هر دو روش TODIM و AHP برای تصمیمگیری چندمعیاره استفاده میشوند، اما تفاوتهای اساسی دارند. AHP بر اساس مقایسه زوجی معیارها و گزینهها و ساختار سلسله مراتبی عمل میکند، در حالی که TODIM بر اساس تئوری چشمانداز و محاسبه فاصله بین گزینهها عمل میکند. AHP بیشتر برای مسائل با ساختار سلسله مراتبی مناسب است، در حالی که TODIM برای مسائل با عدم قطعیت و ریسک بیشتر مناسب است. همچنین، TODIM به تصمیمگیرنده اجازه میدهد تا میزان ریسکپذیری خود را مشخص کند، در حالی که AHP این امکان را فراهم نمیکند.
آیا میتوان از روش TODIM برای مسائل با تعداد زیاد معیار استفاده کرد؟
بله، میتوان از روش TODIM برای مسائل با تعداد زیاد معیار استفاده کرد. با این حال، با افزایش تعداد معیارها، پیچیدگی محاسبات نیز افزایش مییابد. در این موارد، استفاده از نرمافزارهای تخصصی میتواند مفید باشد.
آیا میتوان از روش TODIM برای مسائل با دادههای کیفی استفاده کرد؟
بله، میتوان از روش TODIM برای مسائل با دادههای کیفی استفاده کرد. برای این کار، باید دادههای کیفی را به دادههای کمی تبدیل کرد. مثلاً میتوان از مقیاسهای لیکرت برای تبدیل دادههای کیفی به دادههای عددی استفاده کرد.
آیا روش TODIM تنها روش تصمیمگیری چندمعیاره است؟
خیر، TODIM تنها یکی از روشهای تصمیمگیری چندمعیاره است. روشهای دیگری مانند AHP، TOPSIS، ELECTRE و … نیز وجود دارند. انتخاب روش مناسب به نوع مسئله، دادهها و ترجیحات تصمیمگیرنده بستگی دارد.