روش ترکیبی AHP و DEMATEL

در دنیای پیچیده امروز، تصمیم‌گیری‌های سازمانی و فردی به چالشی جدی تبدیل شده است. با وجود حجم عظیمی از داده‌ها و گزینه‌های مختلف، انتخاب بهترین گزینه اغلب دشوار و زمان‌بر است. در این میان، روش‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره به عنوان ابزاری قدرتمند برای تسهیل این فرآیند مطرح شده‌اند. یکی از این روش‌ها، روش ترکیبی AHP و DEMATEL است که ترکیبی از دو روش پرکاربرد تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و تحلیل تاثیرات متقابل مستقیم و غیرمستقیم (DEMATEL) می‌باشد.

روش ترکیبی AHP و DEMATEL با تلفیق مزایای هر دو روش، امکان تحلیل عمیق‌تر و دقیق‌تر مسائل پیچیده را فراهم می‌آورد. در این روش، ابتدا عوامل موثر بر تصمیم‌گیری شناسایی شده و سپس با استفاده از روش AHP، اهمیت نسبی هر عامل تعیین می‌شود. در مرحله بعد، با استفاده از روش DEMATEL، روابط علت و معلوبی بین عوامل مختلف شناسایی شده و یک مدل ساختاری از مسئله ارائه می‌شود. این مدل ساختاری به تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کند تا عوامل کلیدی و روابط بین آنها را به طور واضح مشاهده کرده و در نهایت، بهترین تصمیم را اتخاذ کنند.

در این مقاله، به بررسی جامع روش ترکیبی AHP و DEMATEL پرداخته و کاربردهای متنوع آن در حوزه‌های مختلف را مورد تحلیل قرار می‌دهیم. با مطالعه این مقاله، شما با مفاهیم پایه این روش، مراحل اجرای آن و همچنین مزایا و محدودیت‌های آن آشنا خواهید شد. همچنین، مثال‌های عملی متنوعی ارائه خواهد شد تا درک شما از این روش را عمیق‌تر کند.

روش ترکیبی AHP و DEMATEL چیست؟

روش ترکیبی AHP و DEMATEL یک روش تصمیم‌گیری چندمعیاره است که برای تحلیل مسائل پیچیده با عوامل متعدد و روابط پیچیده بین آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش ترکیبی از دو روش قدرتمند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و تحلیل تاثیرات متقابل مستقیم و غیرمستقیم (DEMATEL) است.

روش AHP به عنوان یک روش ساختاریافته برای مقایسه زوجی عوامل مختلف و تعیین وزن نسبی آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، عوامل مختلف در سلسله مراتبی قرار گرفته و سپس با مقایسه زوجی آنها، اهمیت نسبی هر عامل نسبت به سایر عوامل تعیین می‌شود.

روش DEMATEL نیز یک روش ساختاریافته است که برای شناسایی روابط علت و معلوبی بین عوامل مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش، با استفاده از ماتریس مقایسه‌ای زوجی، شدت تاثیرگذاری هر عامل بر عامل دیگر تعیین می‌شود. سپس با استفاده از این ماتریس، یک نمودار علت و معلولی ترسیم می‌شود که نشان‌دهنده روابط بین عوامل مختلف است.

مزایای روش ترکیبی AHP و DEMATEL

روش ترکیبی AHP و DEMATEL مزایای متعددی نسبت به سایر روش‌های تصمیم‌گیری دارد که عبارتند از:

• در نظر گرفتن روابط پیچیده بین عوامل: این روش به خوبی قادر است روابط علت و معلوبی بین عوامل مختلف را شناسایی و مدل‌سازی کند.
• کمی کردن عوامل کیفی: با استفاده از مقیاس‌های لیکرت، می‌توان عوامل کیفی را به عوامل کمی تبدیل کرد و در مدل وارد نمود.
• سادگی و سهولت استفاده: مراحل اجرای این روش نسبتاً ساده بوده و با استفاده از نرم‌افزارهای رایانه‌ای قابل اجرا است.
• شفافیت و قابل فهم بودن: نتایج حاصل از این روش به صورت نمودارهای ساده و قابل فهم ارائه می‌شوند که تفسیر آنها برای تصمیم‌گیرندگان آسان است.
• کاربرد گسترده: این روش در حوزه‌های مختلفی مانند مدیریت، مهندسی، اقتصاد و … کاربرد دارد.

محدودیت‌های روش ترکیبی AHP و DEMATEL

با وجود مزایای متعدد، روش ترکیبی AHP و DEMATEL محدودیت‌هایی نیز دارد که عبارتند از:

• وابستگی به نظر خبرگان: نتایج این روش به شدت به نظر خبرگان و تصمیم‌گیرندگان بستگی دارد.
• پیچیدگی محاسبات: برای مسائل پیچیده با تعداد عوامل زیاد، محاسبات دستی بسیار زمان‌بر و مستعد خطا خواهد بود.
• عدم قطعیت در داده‌ها: در برخی موارد، تعیین دقیق شدت روابط بین عوامل دشوار است.
• عدم در نظر گرفتن پویایی سیستم: این روش یک روش ایستا است و تغییرات دینامیکی سیستم را در نظر نمی‌گیرد.

کاربردهای روش ترکیبی AHP و DEMATEL

روش ترکیبی AHP و DEMATEL در حوزه‌های مختلفی کاربرد دارد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:

• انتخاب پروژه: برای انتخاب بهترین پروژه از بین چندین پروژه با معیارهای مختلف.
• ارزیابی تامین‌کنندگان: برای انتخاب بهترین تامین‌کننده از بین چندین تامین‌کننده.
• ارزیابی ریسک: برای شناسایی و ارزیابی ریسک‌های مختلف در یک پروژه.
• تعیین اولویت‌های تحقیق و توسعه: برای تعیین اولویت‌های تحقیق و توسعه در یک سازمان.
• ارزیابی عملکرد: برای ارزیابی عملکرد کارکنان یا واحدهای مختلف یک سازمان.

مقایسه روش ترکیبی AHP و DEMATEL با سایر روش ها

روش AHP-DEMATEL به عنوان یک ابزار قدرتمند در تصمیم‌گیری‌های پیچیده، مزایای بسیاری نسبت به سایر روش‌ها دارد. با این حال، برای انتخاب بهترین روش، درک تفاوت‌ها و کاربردهای هر یک ضروری است. در این بخش، روش AHP-DEMATEL را با برخی از روش‌های پرکاربرد دیگر مقایسه می‌کنیم:

AHP-DEMATEL در مقابل AHP

• AHP: بر تعیین وزن نسبی معیارها تمرکز دارد و روابط بین آن‌ها را به صورت سلسله مراتبی مدل می‌کند.
• AHP-DEMATEL: علاوه بر تعیین وزن، روابط علت و معلوبی بین معیارها را نیز شناسایی می‌کند و ساختار پیچیده‌تری از مسئله ارائه می‌دهد.
• مزیت AHP-DEMATEL: درک بهتر از روابط بین معیارها و تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر.

AHP-DEMATEL در مقابل DEMATEL

• DEMATEL: بر شناسایی روابط علت و معلوبی بین معیارها تمرکز دارد و به تعیین وزن آنها نمی‌پردازد.
• AHP-DEMATEL: با ترکیب AHP و DEMATEL، هم وزن معیارها و هم روابط بین آن‌ها را تعیین می‌کند و تحلیل جامع‌تری ارائه می‌دهد.
• مزیت AHP-DEMATEL: تحلیل کامل‌تر و دقیق‌تر مسائل پیچیده.

AHP-DEMATEL در مقابل TOPSIS

• TOPSIS: بر اساس فاصله هر گزینه از راه‌حل ایده‌آل و ضد ایده‌آل، گزینه‌ها را رتبه‌بندی می‌کند.
• AHP-DEMATEL: علاوه بر رتبه‌بندی گزینه‌ها، ساختار مسئله را نیز تحلیل می‌کند و به درک عمیق‌تری از مسئله کمک می‌کند.
• مزیت AHP-DEMATEL: تحلیل ساختاری مسئله و درک بهتر روابط بین معیارها.

AHP-DEMATEL در مقابل ANP

• ANP: روشی جامع‌تر از AHP است که به ساختارهای سلسله مراتبی محدود نمی‌شود و می‌تواند روابط پیچیده‌تری بین عوامل را مدل‌سازی کند.
• AHP-DEMATEL: ساده‌تر از ANP است و برای مسائل با ساختار سلسله مراتبی مناسب‌تر است.
• مزیت ANP: قابلیت مدل‌سازی روابط پیچیده‌تر.
• مزیت AHP-DEMATEL: سادگی و کاربرد آسان‌تر.

چه زمانی از AHP-DEMATEL استفاده کنیم؟

• مسائل با ساختار سلسله مراتبی: زمانی که مسئله دارای ساختار سلسله مراتبی باشد و بخواهیم روابط بین معیارها را به صورت دقیق تحلیل کنیم.
• مسائل با روابط علت و معلوبی پیچیده: زمانی که روابط بین معیارها پیچیده باشد و بخواهیم عوامل اصلی موثر بر تصمیم را شناسایی کنیم.
• مسائل با تعداد زیاد معیار: زمانی که تعداد معیارهای تصمیم‌گیری زیاد باشد و بخواهیم اهمیت نسبی هر معیار را تعیین کنیم.
• تصمیم‌گیری‌های گروهی: زمانی که بخواهیم از نظر چندین خبره در تصمیم‌گیری استفاده کنیم.

ابزارهای نرم‌افزاری برای اجرای روش ترکیبی AHP و DEMATEL

برای اجرای روش AHP-DEMATEL، می‌توان از نرم‌افزارهای مختلفی مانند Excel، MATLAB، Super Decisions و Expert Choice استفاده کرد. این نرم‌افزارها امکان انجام محاسبات پیچیده و ترسیم نمودارهای مورد نیاز را فراهم می‌آورند.

مثال‌های عملی از کاربرد روش ترکیبی AHP و DEMATEL

روش AHP-DEMATEL به دلیل توانایی در تحلیل پیچیدگی‌های تصمیم‌گیری‌های چندمعیاره، در صنایع و حوزه‌های مختلف کاربرد گسترده‌ای یافته است. در ادامه، چند مثال عملی از کاربرد این روش را بررسی می‌کنیم:

1. انتخاب محل احداث کارخانه

• مشکل: انتخاب بهترین مکان برای احداث کارخانه با توجه به معیارهای مختلفی مانند هزینه زمین، دسترسی به زیرساخت‌ها، نیروی کار، بازار و محیط زیست.
• کاربرد AHP-DEMATEL: با استفاده از این روش، می‌توان اهمیت نسبی هر معیار را تعیین کرده و روابط بین آنها را شناسایی کرد. سپس، با ارزیابی گزینه‌های مختلف بر اساس این معیارها، بهترین محل برای احداث کارخانه انتخاب می‌شود.

2. ارزیابی تامین‌کنندگان

• مشکل: انتخاب بهترین تامین‌کننده برای یک محصول یا خدمت خاص با توجه به معیارهایی مانند کیفیت، قیمت، زمان تحویل و قابلیت اطمینان.
• کاربرد AHP-DEMATEL: با استفاده از این روش، می‌توان اهمیت نسبی هر معیار را تعیین کرده و تامین‌کنندگان مختلف را بر اساس این معیارها ارزیابی کرد.

3. ارزیابی ریسک در پروژه‌ها

• مشکل: شناسایی و ارزیابی ریسک‌های مختلف در یک پروژه و تعیین اولویت برای مدیریت آنها.
• کاربرد AHP-DEMATEL: با استفاده از این روش، می‌توان عوامل مختلف موثر بر ریسک را شناسایی کرده و اهمیت نسبی هر عامل را تعیین کرد. سپس، با استفاده از DEMATEL، روابط علت و معلولی بین عوامل را شناسایی کرده و ریسک‌های کلیدی را مشخص کرد.

4. انتخاب فناوری جدید

• مشکل: انتخاب بهترین فناوری جدید برای یک سازمان با توجه به معیارهایی مانند هزینه، کارایی، قابلیت اطمینان و تطابق با اهداف سازمان.
• کاربرد AHP-DEMATEL: با استفاده از این روش، می‌توان فناوری‌های مختلف را بر اساس معیارهای تعیین شده ارزیابی کرده و بهترین گزینه را انتخاب کرد.

5. ارزیابی عملکرد کارکنان

• مشکل: ارزیابی عملکرد کارکنان بر اساس معیارهای مختلفی مانند کیفیت کار، بهره‌وری، همکاری و …
• کاربرد AHP-DEMATEL: با استفاده از این روش، می‌توان اهمیت نسبی هر معیار را تعیین کرده و عملکرد کارکنان را بر اساس این معیارها ارزیابی کرد.

6. انتخاب مسیر تحقیقاتی

• مشکل: انتخاب بهترین مسیر تحقیقاتی با توجه به منابع محدود، اولویت‌های تحقیقاتی و پتانسیل موفقیت.
• کاربرد AHP-DEMATEL: با استفاده از این روش، می‌توان اهمیت نسبی هر معیار را تعیین کرده و مسیرهای تحقیقاتی مختلف را بر اساس این معیارها ارزیابی کرد.

7. برنامه‌ریزی استراتژیک

• مشکل: تدوین استراتژی‌های بلندمدت برای سازمان با توجه به محیط پویا و پیچیده کسب‌وکار.
• کاربرد AHP-DEMATEL: با استفاده از این روش، می‌توان عوامل کلیدی موفقیت را شناسایی کرده و روابط بین آنها را تحلیل کرد. سپس، با استفاده از این اطلاعات، استراتژی‌های مناسب برای دستیابی به اهداف سازمان تدوین می‌شو

مراحل اجرای روش ترکیبی AHP و DEMATEL

روش AHP-DEMATEL یک روش ترکیبی قدرتمند برای تصمیم‌گیری در مسائل پیچیده با چندین معیار است. این روش با تلفیق مزایای روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و تحلیل تاثیرات متقابل مستقیم و غیرمستقیم (DEMATEL)، امکان تحلیل عمیق‌تر و دقیق‌تر مسائل را فراهم می‌آورد. در ادامه، مراحل اجرای این روش به صورت گام به گام توضیح داده می‌شود:

مرحله 1: شناسایی معیارها و گزینه‌ها

• شناسایی معیارها: ابتدا تمام معیارهایی که در تصمیم‌گیری موثر هستند، شناسایی و فهرست می‌شوند.
• شناسایی گزینه‌ها: سپس، تمام گزینه‌های موجود برای تصمیم‌گیری مشخص می‌شوند.

مرحله 2: ساخت ماتریس مقایسه زوجی AHP

• مقایسه زوجی معیارها: هر جفت معیار با هم مقایسه شده و اهمیت نسبی آنها نسبت به هم با استفاده از مقیاس لیکرت تعیین می‌شود.
• ساخت ماتریس: نتایج مقایسه‌ها در یک ماتریس مربعی قرار می‌گیرند.

مرحله 3: محاسبه وزن‌های نرمال شده معیارها

• محاسبه بردار ویژه حاکم: با استفاده از روش‌های مختلف مانند روش وزن‌دهی بردار ویژه، بردار ویژه حاکم ماتریس مقایسه زوجی محاسبه می‌شود.
• نرمال‌سازی بردار ویژه: عناصر بردار ویژه حاکم نرمال‌سازی شده و وزن‌های نرمال شده معیارها به دست می‌آیند.

شما می توانید انواع روش های محاسبه اوزان را در این قسمت مشاهده نمایید.

مرحله 4: ساخت ماتریس مقایسه زوجی DEMATEL

• مقایسه زوجی تاثیرگذاری معیارها: هر جفت معیار با هم مقایسه شده و میزان تاثیرگذاری مستقیم هر معیار بر معیار دیگر تعیین می‌شود.
• ساخت ماتریس: نتایج مقایسه‌ها در یک ماتریس مربعی قرار می‌گیرند.

مرحله 5: محاسبه ماتریس مجموع تاثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم

• محاسبه ماتریس قابل دسترس: با استفاده از ماتریس مقایسه زوجی DEMATEL، ماتریس قابل دسترس محاسبه می‌شود.
• محاسبه ماتریس مجموع تاثیرگذاری: با استفاده از ماتریس قابل دسترس، ماتریس مجموع تاثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم محاسبه می‌شود.

مرحله 6: ترسیم نمودار علت و معلولی

• محورهای نمودار: مقادیر مجموع سطرها و مجموع ستون‌های ماتریس مجموع تاثیرگذاری به ترتیب روی محورهای افقی و عمودی نمودار مشخص می‌شوند.
• نقاط نمودار: موقعیت هر معیار بر اساس مقادیر مربوطه در نمودار مشخص می‌شود.
• خطوط ارتباط: خطوطی بین معیارها ترسیم می‌شود تا روابط علت و معلوبی بین آنها نشان داده شود.

مرحله 7: شناسایی عوامل کلیدی

• عوامل مرکزی: معیارهایی که در مرکز نمودار قرار دارند، عوامل مرکزی نامیده می‌شوند و بیشترین تاثیرگذاری را دارند.
• عوامل محرک: معیارهایی که در سمت چپ نمودار قرار دارند، عوامل محرک نامیده می‌شوند و بیشترین تاثیر را می‌پذیرند.

مرحله 8: تصمیم‌گیری

• ترکیب نتایج AHP و DEMATEL: با ترکیب وزن‌های نرمال شده معیارها (حاصل از AHP) و نتایج نمودار علت و معلوبی (حاصل از DEMATEL)، تصمیم‌گیری نهایی انجام می‌شود.

مثال روش ترکیبی AHP و DEMATEL

این مثال کاربردی از مقاله EVALUATING THE SUCCESS FACTORS FOR KNOWLEDGE MANAGEMENT IN THE FINANCIAL SECTOR: AN AHP- DEMATEL APPROACH استخراج شده است.

برای مطالعه، ترکیبی از پاسخ دهندگان با تجربه متفاوت در زمینه مرتبط و عناوین متنوع انتخاب شدند تا دیدگاه گسترده ای حاصل شود. در مجموع 15 شرکت کننده از بخش های بانکی و بیمه ای هند در تحلیل AHP شرکت کردند. همه شرکت کنندگان بیش از ده سال تجربه در صنعت مالی داشتند.

از 15 شرکت کننده، دو نفر متعلق به مدیریت ارشد/سطح ارشد، هشت نفر متعلق به سطح میانی و پنج نفر متعلق به سطوح پایین مدیریت بودند. دلیل دعوت و انتخاب شرکت کنندگان از همه سطوح مدیریتی، در نظر گرفتن دیدگاه های متنوع آنها در تصمیم گیری بود.

علاوه بر این، تحلیل DEMATEL توسط پنلی متشکل از شش متخصص (دو دانشگاهی و چهار متخصص صنعت) انجام شد. مصاحبه ها به صورت تماس تصویری انجام شد و در آن شرکت کنندگان به بحث و تعیین ارزش ها پرداختند. تحلیل بین سپتامبر و نوامبر 2023 انجام شد.

با استفاده از روش AHP وزن گزینه ها محاسبه و رتبه بندی صورت می گیرد.

جدول بالا وزن های محلی و جهانی عوامل موفقیت را برای درک رتبه کلی آنها و همچنین در داخل معیارها خلاصه می کند. تحلیل وزن های جهانی نشان می دهد که با در نظر گرفتن همه معیارها، حضور و استفاده از سیستم های همکاری مهمترین عوامل موفقیت برای اجرای و مدیریت دانش در بخش مالی هستند. فراوانی کاربردهای و سیستم های همکاری، ارتباطات سازمانی بلادرنگ را تسهیل کرده و همکاری بین عملکردی را تقویت می کند.

این فرآیندهایی مانند اشتراک گذاری اسناد و کنترل نسخه را شفاف تر می کند. این یافته بسیار مهم است زیرا استفاده از سیستم های همکاری در سازمان ها یک پدیده نسبتاً جدید است و بنابراین، برجستگی آن به ندرت در هر ادبیات موجود برجسته شده است. همچنین برای انجام فعالیت های مختلف به طور کارآمد، به پشتیبانی زیرساختی نیاز است.

زیرساخت باید به اندازه کافی قوی باشد تا بتواند به سرعت تغییرات را در خود جای دهد و هنگام مقیاس بندی، پشتیبانی جامع تری ارائه دهد.

در ادامه برای استفاده از روش DEMATEL پاسخ‌های جمع‌آوری شده از پاسخ دهندگان در جدول زیر خلاصه شده است. امتیازها نشان‌دهنده تأثیر یک مانع بر دیگری در مقیاسی از 0 تا 4 است، که در آن 0 نشان‌دهنده هیچ تأثیری و 4 نشان‌دهنده تأثیر بسیار زیاد است.

جدول زیر مقادیر نرمال شده در ماتریس رابطه را نشان می دهد

جدول زیر ماتریس رابطه کل را نشان می دهد. ماتریس رابطه کل روابط مهم بین عوامل را برجسته می کند که در آن مقدار آستانه میانگین امتیازها است.

در نهایت در جدول زیر روابط برجسته بین عوامل مشخص شده است.

همانطور که در جدول بالا نشان داده شده است، جنبه های فرهنگی (CA)، ساختار سازمانی (OS)، حمایت مدیریت ارشد (TMS) و پشتیبانی زیرساخت (IS) عوامل علّی هستند که در میان آنها جنبه های فرهنگی (CA) و حمایت مدیریت ارشد (TMS) برجسته تر هستند.

شکل زیر نمودار رابطه علی بین این عوامل را نشان می دهد که جهت روابط آنها را بر اساس جدول ماتریس روابط کل تکمیل می کند.

جنبه های فرهنگی تأثیر زیادی بر عوامل دیگر دارند. اشتراک گذاری دانش (KS)، پذیرش فناوری (TA)، آموزش و یادگیری (TL)، نیروی کار چابک و سیستم های همکاری (CS) در دسته گروه اثر قرار دارند، که در آن پذیرش فناوری (TA) تأثیرگذارترین عامل است. بر اساس یافته ها، پیشنهاد می شود سازمان ها جنبه های رهبری و فرهنگی خود را تقویت کنند تا بر مدیریت دانش در داخل سازمان بهتر تأثیر بگذارند.

نتیجه‌گیری

روش AHP-DEMATEL یک ابزار قدرتمند برای تصمیم‌گیری در مسائل پیچیده است. این روش با ترکیب مزایای روش‌های AHP و DEMATEL، امکان تحلیل عمیق‌تر و دقیق‌تر مسائل را فراهم می‌آورد. با وجود محدودیت‌هایی که ذکر شد، این روش در حوزه‌های مختلفی کاربرد دارد و می‌تواند به تصمیم‌گیرندگان کمک کند تا بهترین تصمیم را اتخاذ کنند.

سوالات متداول روش ترکیبی AHP و DEMATEL